Hoành Sơn Quan là tên gọi theo chữ Hán (tức cổng ở núi Hoành Sơn – Đèo Ngang), nhưng dân gian thường gọi là Cổng trời, vì cửa cổng này nằm trên đỉnh dãy Đèo Ngang – là ranh giới tự nhiên giữa hai vùng, hai quốc gia cổ đại nay là hai tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình trong một quốc gia thống nhất: Việt Nam. Lịch sử và huyền thoại luôn hòa quyện với nhau trên đỉnh non này, nên muôn thủa Hoành Sơn Quan vẫn sừng sững trên đỉnh Đèo Ngang – là Cổng Trời trong tâm thức mọi người dân đất Việt.

Sách Đại Nam nhất thống chí viết: Hoành Sơn có độ dài 81 dặm, đông tây cách nhau 57 dặm, tây đến địa giới Hương Khê 40 dặm, nam đến Quan ải Quảng Bình 49 dặm, bắc đến Cẩm Xuyên 32 dặm.

Do núi non Đèo Ngang hiểm trở, vừa cao lại nằm chắn ngang như bức tường thành khổng lồ nên sự lưu thông giữa hai miền Bắc – Nam chỉ có một con đường độc đạo qua đỉnh đèo ở Cổng Trời. Trước khi mở con đường thiên lý qua đây; từ cổ xưa, bằng sức dân một con đường ghép bằng đá núi thực sự vĩ đại đã được xây dựng. Con đường này nối từ chân núi thuộc xã Kỳ Nam, huyện Kỳ Anh (Hà Tĩnh) qua Cổng Trời trên đỉnh Đèo Ngang xuống chân Đèo Ngang thuộc xã Quảng Đông- huyện Quảng Trạch – tỉnh Quảng Bình. Một số sách cổ có ghi: ở đỉnh Đèo Ngang, hai phía đều có đắp các cấp đá phía Bắc 1000 bậc, phía Nam chẵn 900 bậc. Đến nay, chưa có ai, cũng chưa có công trình nào khẳng định con số nêu trên nhưng qua một quãng đường dốc ngắn khoảng 50m, trước cổng phía bắc Hoành Sơn Quan đã phát lộ gần 100 bậc đá, mỗi bậc dài 6m, rộng 0,4m nhưng không đều nhau về chiều rộng và chiều cao. Thế mới biết từ thời cổ xưa, do yêu cầu quan hệ lưu thông giữa các vùng miền, bất chấp đẳng cấp chính trị hay biên giới quốc gia; bằng lao động thủ công, nhân dân ta đã sáng tạo nên một công trình phục vụ lợi ích chung trường tồn cho muôn thế hệ.

Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, Hoành Sơn Quan vẫn sừng sững trên non cao, mặc dù máy bay và tàu chiến địch điên cuồng đánh phá khu vực trọng điểm này, vì con đường thiên lý – quốc lộ 1A vẫn là con đường độc đạo xuyên suốt hai miền Nam – Bắc. Nơi đây cũng từng chứng kiến nhiều trận chiến đấu ngoan cường và sự hy sinh quả cảm của nhiều lực lượng bộ đội phòng không, công binh, thanh niên xung phong, giao thông vận tải, dân quân tự vệ để giữ vững huyết mạch giao thông phục vụ tiền tuyến lớn chống Mỹ toàn thắng. Đèo Ngang – Hoành Sơn Quan bất luận thời kỳ nào cũng giữ vững tư thế hiên ngang, trường tồn cùng lịch sử dân tộc và gắn với non sông đất nước và được công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh vào năm 2005.